Στα ίχνη μιας θεραπείας για τον καρκίνο...!

Από scienceinschool.org

Μετάφραση από Δρ. Σφλώμος Γεώργιος

Joan Massagué Η εικόνα προσφέρθηκε από IRB Barcelona

Ο Joan Massagué έχει ανακαλύψει μυστικά που μπορεί να σώσουν ζωές. Ειδήμων στην κυτταρική διαίρεση και στην εξάπλωση του καρκίνου, συγκαταλέγεται στους 50 σημαντικότερους ερευνητές σε όλα τα επιστημονικά πεδια. Μιλάει στην Sarah Sherwood γύρω από την πρόσφατη εργασία του για τη μετάσταση και για τις ελπίδες του για τη θεραπεία του καρκίνου.

Τι σε παρακίνησε να ασχοληθείς με την επιστήμη;

Αυτό που πάντα με γοήτευε ήταν η φύση και η συλλογή αντικειμένων. Θυμάμαι τη μέρα που μελετούσαμε για τα ιχνοστοιχεία στο δημοτικό σχολείο. Η απλή ιδέα ότι τα μέταλλα μπορούν να εξορυχθούν από τα ορυκτά μεταλλεύματα έδρασε ως επιφοίτηση για μένα. Ήμουν σαφέστατα περίεργος για το πώς λειτουργούν τα πράγματα στη φύση και στάθηκα αρκετά τυχερός που είχα γονείς οι οποίοι το κατάλαβαν και το καλλιέργησαν. Αυτοί μου έδωσαν τα ερεθίσματα και με βοήθησαν στη διαδικασία της μάθησης, χωρίς ποτέ να με πιέσουν. Νομίζω ότι έτσι ενσταλάχτηκε σε μένα η αληθινή επιθυμία να μάθω περισσότερα πράγματα. Πέρα από την περιέργεια, η οικογενειακή παράδοση σαφέστατα διαδραμάτισε το δικό της ρόλο. Κατάγομαι από οικογένεια τριών γενεών φαρμακοποιών – ο παππούς μου, ο θείος μου, ο πατέρας μου και η μητέρα μου ήταν όλοι φαρμακοποιοί.

Όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσω τι να σπουδάσω στο Πανεπιστήμιο, τελείως φυσικά, διάλεξα τη Φαρμακευτική σχολή. Οι σπουδές μου πήγαν καλά, περνούσα επιτυχώς τη μια εξεταστική ύστερα από την άλλη, αλλά μόνο όταν έφτασα στο τέταρτο έτος, από τα πέντε συνολικά, συνειδητοποίησα ότι η πραγματική μου αγάπη ήταν η Βιοχημεία. Μου φάνηκε σαν ένα δοχείο από το οποίο ανέβραζαν ιδέες. Η προσδιορισμός της δομής του DNA είχε πραγματοποιηθεί μερικά χρόνια νωρίτερα και ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος πάνω στον οποίο βασίστηκαν πολλές από τις αρχές τις Βιοχημείας. Έννοιες όπως η δράση των ορμονών στα κύτταρα και η πιθανότητα να καταλάβουμε τι ακριβώς ήταν και τι έκαναν μου κίνησαν την περιέργεια. Έτσι, αποφάσισα να αλλάξω κατεύθυνση και να πραγματοποιήσω διδακτορική διατριβή στη Βιοχημεία.

Το διδακτορικό μου εστιάστηκε στο μεταβολισμό του γλυκογόνου και τον έλεγχο από την ινσουλίνη, ένα μόριο που εμπλέκεται στον διαβήτη. Μια μέρα ο διευθυντής του εργαστηρίου με ρώτησε, “Λοιπόν, τι είναι αυτό που θέλεις να κάνεις;” Εγώ απάντησα, “Να βρω μια θεραπεία για τον διαβήτη, βέβαια.” Καλή απάντηση, είπε, αλλά πολύ αισιόδοξη. Οι ασθένειες χρειάζεται να επιλύονται σταδιακά και θα πρέπει να βρεθεί ένα πολύ καλό ερευνητικό θέμα για να δουλέψω πάνω σε αυτό. Θυμάμαι να κουνάω το κεφάλι μου καταφατικά και να δίνω μια αόριστη απάντηση, ωστόσο εσωτερικά σκεπτόμουν, “Αλλά αυτό που πραγματικά θέλω να κάνω είναι να βρω μια θεραπεία για τον διαβήτη.”

Από το 1976 μέχρι το 1979, η διδακτορική μου εργασία και η αρχική μου επιστημονική ανάπτυξη άκμασαν κάτω από την εμπνευσμένη καθοδήγηση του επιβλέποντα Καθηγητή μου Joan Guinovart. Ταυτόχρονα, όμως, έβλεπα τις περιορισμένες προοπτικές που είχαν οι επιστήμονες για μια μελλοντική καριέρα στην Ισπανία. Δεκαετίες κυβερνητικής αμέλειας, πενιχροί πόροι και ανεπαρκή καθοδήγηση κατέστησαν την προοπτική της έρευνας καθόλου ελκυστική. Έτσι, το 1979 έφυγα από την Ισπανία για μια περίοδο μεταδιδακτορικής κατάρτισης στο Πανεπιστήμιο Brown των ΗΠΑ, έχοντας την πεποίθηση ότι αυτά επρόκειτο να είναι τα τελευταία μου χρόνια ως επιστήμονας-ερευνητής.

Οραματιζόμουν την επιστροφή μου στην Ισπανία για να ακολουθήσω είτε καριέρα φαρμακοποιού είτε να εργαστώ στην τοπική φαρμακευτική βιομηχανία. Αντί για αυτό, στις Η.Π.Α το ένα θέμα έφερε το άλλο και ύστερα από μια παραγωγική περίοδο μεταδιδακτορικής έρευνας με τον Καθηγητή Michael Czech, το 1982 βρήκα τον εαυτό μου επικεφαλή ανεξάρτητου εργαστηρίου στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης. Εκείνη την εποχή, άλλαξα κατεύθυνση και από τη μελέτη του διαβήτη ασχολήθηκα με τη μελέτη της κυτταρικής και ιστικής αύξησης, που έχει σχέση με τον καρκίνο. Το 1989 μου προσφέρθηκε έδρα τμήματος στο καρκινικό κέντρο Memorial Sloan-Kettering Cancer Center στη Νέα Υόρκη όπου και έχω παραμείνει από τότε.

Η πρόσφατη έρευνα σας εστιάζει στη μελέτη της μετάστασης – η διαδικασία με την οποία ο όγκος εξαπλώνεται από το ένα όργανο στο άλλο και προκαλεί το 90% των θανάτων που οφείλονται στον καρκίνο. Πώς συμβαίνει αυτό;

Μέχρι πρόσφατα η μετάσταση θεωρούνταν ότι είναι μια τόσο περίπλοκη διαδικασία που δεν ξέραμε ακόμη και το πώς άρχιζε. Πρόσφατα, εντούτοις, αρχίσαμε αργά αλλά με βεβαιότητα να ξετυλίγουμε τα μυστικά της. Για παράδειγμα, ήταν αδύνατο να πούμε τι ήταν αυτό που έκανε ένα καρκινικό κύτταρο να απελευθερωθεί από έναν ιστό και τί προκαλούσε τη μετανάστευση του σε έναν άλλο. Ξέρουμε για παράδειγμα, ότι προκειμένου ένα καρκινικό κύτταρο να κάνει μετάσταση πρέπει να υποστεί συγκεκριμένες γενετικές τροποποιήσεις και ακόμη ότι οι ιστοί που τα συγκεκριμένα κύτταρα θα αποικίσουν πρέπει να έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που ευνοούν τη διήθηση και την ανάπτυξη του καρκινικού κυττάρου. Πολλοί άνθρωποι δεν ξέρουν για παράδειγμα ότι τα καρκινικά κύτταρα που προέρχονται από το μαστό έχουν την τάση να μεταναστεύουν στα οστά, στα πνευμόνια, στο συκώτι ή στον εγκέφαλο. Εντούτοις, οι όγκοι που προέρχονται από το έντερο συνήθως κάνουν μετάσταση στο συκώτι ή στους πνεύμονες, αλλά σπάνια στα οστά ή στον εγκέφαλο. Εμείς, όχι μόνο αποκαλύπτουμε τα γονίδια που επιτρέπουν στις συγκεκριμένες αυτές μεταναστεύσεις να συμβαίνουν, αλλά επίσης εστιάζουμε βήμα προς βήμα στη διαδικασία αυτή.

Πρόσφατη μελέτη από το εργαστήριο μου, για παράδειγμα, δείχνει ότι η συντονισμένη δράση τεσσάρων γονιδίων επιτρέπει σε ένα καρκινικό κύτταρο να ΄΄δραπετεύσει΄΄ από το φυσικό του ενδιαίτημα και να διηθηθεί σε ένα μακρινό όργανο. Αυτό συμβαίνει όταν ένα καρκινικό κύτταρο του μαστού κάνει μετάσταση στους πνεύμονες. Ωστόσο αυτό που συμβαίνει σε ένα είδος όγκου δε συμβαίνει πάντοτε και σε ένα άλλο είδος όγκου. Τώρα μελετάμε αν τα ίδια γονίδια που ευθύνονται, για παράδειγμα, για τον καρκίνο του μαστού εμπλέκονται στην εξάπλωση στον εγκέφαλο ή στα οστά. Βλέποντας με αισιοδοξία τα πράγματα, αν προσδιορίσουμε και κατανοήσουμε το ρόλο των γονιδίων που εμπλέκονται στην εξάπλωση διαφορετικών τύπων καρκίνου, θα είμαστε σε θέση να σχεδιάσουμε φάρμακα προκειμένου να απενεργοποιήσουμε τα γονίδια αυτά και να σταματήσουμε τη διαδικασία.

Είστε αισιόδοξος ότι μια θεραπεία για τον καρκίνο θα βρεθεί κατά τη διάρκεια της ζωής σας; Τι νομίζετε ότι χρειάζεται για να επιτευχθεί αυτό;

Είμαι πολύ αισιόδοξος. Η θεραπεία για τον καρκίνο έχει παρουσιάσει αξιοθαύμαστη πρόοδο με το πέρασμα των χρόνων και πλέον υπάρχουν πολύ αποτελεσματικές θεραπείες για συγκεκριμένους τύπους καρκίνου. Εξαιτίας της προόδου στην έρευνα και στα παραγόμενα φάρμακα ορισμένες μορφές παιδικής λευχαιμίας, για παράδειγμα, έχουν ρυθμό ύφεσης μέχρι και 90% και οι ασθενείς δεν έχουν σημάδια ή συμπτώματα της ασθένειας. Εντούτοις, έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να διανύσουμε. Χρειάζεται να ανακαλύψουμε αποτελεσματικότερες νέες θεραπείες που θα είναι λιγότερο τοξικές και πιο οικονομικές από τις σημερινές.

Είναι ξεκάθαρο ότι η ποιοτική έρευνα, αυτή που θα φέρει σημαντικά αποτελέσματα, χρειάζεται ειδικούς επιστήμονες από πολλά και διαφορετικά πεδία που να εργάζονται από κοινού – και για αυτό απαιτούνται καλύτερες υποδομές και συνεργασία. Πέρα από την κλινική εμπειρία και εξειδίκευση, στις μέρες μας η έρευνα για τον καρκίνο βασίζεται σε προηγμένες τεχνικές απεικόνισης, σε υψηλής ευκρίνειας ακτίνες Χ, στη γενετική, στη μεταγραφή των γονιδίων, στην πληροφορική, στη μοριακή και κυτταρική βιολογία, τη γονιδιακή έκφραση και τη βιοφυσική. Αυτή η νέα κουλτούρα της ολοκλήρωσης της κλινικής και της πειραματικής επιστήμης δημιουργεί πραγματικές ευκαιρίες για παραγωγική αλληλεπίδραση. Η σκέψη σήμερα είναι ότι μέσα σε τρεις δεκαετίες θα γνωρίζουμε αρκετά σχετικά με τη βιολογική και τη γενετική βάση του καρκίνου προκειμένου να ήμαστε σε θέση να κάνουμε τη διαφορά.

Πώς μπορούν τα αποτελέσματα από την έρευνα να εξέλθουν από το εργαστήριο και να χρησιμοποιηθούν στα νοσοκομεία όπου και να κάνουν τη διαφορά για τους ασθενείς με καρκίνο;

Οι παραδοσιακές θεραπείες για τη θεραπεία του καρκίνου, συμπεριλαμβανομένης της χειρουργικής επέμβασης, της ακτινοθεραπείας και της χημειοθεραπείας, έχουν σημειώσει τεράστια βήματα όσον αφορά τη μείωση του ποσοστού θνησιμότητας που προκαλείται από τους διάφορους τύπους καρκίνου. Ωστόσο, οι στρατηγικές αυτές γενικά επικεντρώνονται στην αφαίρεση των συμπαγών όγκων και εν συνεχεία στην ακτινοβόληση των γειτονικών κυττάρων και στη χρήση φαρμάκων για την αποτροπή της εκ νέου αύξησης του όγκου. Συχνά, ο κύριος στόχος αυτής της προσέγγισης είναι ο έλεγχος της ανάπτυξης του κυρίως όγκου, όταν ίσως το πρόβλημα έγκειται και αλλού - σε δευτερογενής όγκους που εμφανίζονται σε άλλα μέρη του σώματος, όταν ο καρκίνος εξαπλώνεται η κάνει μετάσταση. Μέχρι πρόσφατα, ελάχιστη έρευνα και λίγες προσπάθειες για τη δημιουργία φαρμάκων έχουν επικεντρωθεί στο θέμα αυτό. Η γνώση των γονίδιων που εμπλέκονται στη μετάσταση μας δίνει κάποιους καλούς στόχους για φάρμακα που θα μπορούσαν να δράσουν αποτελεσματικά.

Ωστόσο, είναι ακόμη νωρίς και το επόμενο βήμα είναι να διερευνήσουμε αυτές τις πιθανότητες. Αρχικά, πρέπει να ανακαλυφθούν πιθανά ελπιδοφόρα φάρμακα και να δοκιμαστούν στο εργαστήριο, σε κυτταρικές μελέτες και σε μελέτες με ζώα. Μόλις αυτή η διαδικασία ολοκληρωθεί και τα ελπιδοφόρα φάρμακα αποδειχθούν ότι είναι υποσχόμενα, θα πρέπει να περάσουν από μια σειρά κλινικών δοκιμών - η οποία αναπτύσσεται από τους γιατρούς - και να δοκιμαστούν σε μια ομάδα ασθενών με καρκίνο προκειμένου να δούμε πόσο αποτελεσματικά είναι και αν προκαλούν παρενέργειες. Αυτή είναι μια χρονοβόρα διαδικασία και χωρίς εγγυημένο αποτέλεσμα. Σε γενικές γραμμές, πολύ λίγα φάρμακα που βρέθηκαν στο εργαστήριο φθάνουν στο σημείο των κλινικών δοκιμών και μπορεί να πάρει μέχρι και 15 χρόνια για ένα φάρμακο προκειμένου να εγκριθεί. Είναι μια χρονοβόρα διαδικασία και μια τεράστια επένδυση σε χρόνο, προσπάθεια και χρήματα, αλλά τελικά όταν θα καταφέρουμε να βρούμε μια θεραπεία που θα σώζει ζωές, αξίζει πραγματικά τον κόπο..

Τι θα λεγάτε σε ένα άτομο με καρκίνο, η σε κάποιον που ένα αγαπημένο του πρόσωπο έχει καρκίνο, ο όποιος μαθαίνει για την έρευνα σας και θέλει να ξέρει πότε ένα φάρμακο θα είναι διαθέσιμο προκειμένου να τον βοηθήσει;

Αυτή είναι μια πολύ δύσκολη ερώτηση και επίσης μια ερώτηση που την ακούω συχνά. Συνήθως εξηγώ στους ανθρώπους που μου κάνουν παρόμοιες ερωτήσεις ότι δεν είμαι γιατρός και δεν είμαι ειδικός στη θεραπεία των ασθενών. Δουλεύω στο εργαστήριο και επικεντρώνομαι στην έρευνα πίσω από τις διαδικασίες που εμπλέκονται στον καρκίνο και όχι στην ανάπτυξη των φαρμάκων ή την εφαρμογή τους σε ασθενείς. Η ευθύνη για τη θεραπεία των ασθενών και την έναρξη κλινικών δοκιμών, για παράδειγμα, επωμίζεται από τους γιατρούς που εργάζονται στα νοσοκομεία. Αυτό που είναι σίγουρο, πάντως, είναι ότι για να καταπολεμηθεί ο καρκίνος οι επιστήμονες και οι γιατροί πρέπει να συνεργάζονται στενά. Εντούτοις είναι εξαιρετικά ευχάριστο όταν κάνουμε ανακαλύψεις που τελικά βοηθούν τους ανθρώπους.

Αφήσατε την Ισπανία πριν από 28 χρόνια για τις ΗΠΑ και τελικά για το καρκινικό κέντρο Memorial Sloan-Kettering Cancer. Τώρα βοηθάτε στη δημιουργία του νέου Ινστιτούτου για την Έρευνα στη Βιοϊατρική (IRB) στη γενέτειρά σας πόλη τη Βαρκελώνη. Πόσο σημαντική είναι η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ της έρευνας που πραγματοποιείται σε διαφορετικά μέρη του κόσμου;

Αν και το ερευνητικό μου εργαστήριο βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, συνεργάζομαι συνεχώς με άλλα Ινστιτούτα, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, συμπεριλαμβανομένου και του IRB στη Βαρκελώνη. Αυτός είναι ο τρόπος που πρέπει να διεξάγεται η έρευνα. Οι επιστήμονες συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να δουλέψουν αποτελεσματικά όντας στην απομόνωση. Αν και μπορεί να είναι πολύ καλοί στη δουλεία τους, δεν θα επιτύχουν ποτέ τον στόχο τους προκειμένου να μετατρέψουν τα αποτελέσματα από τη βασική έρευνα σε ιατρικές εφαρμογές αν εργάζονται απομονωμένοι. Η ιδέα είναι να συνδυάσει κανείς την επιστημονική, την τεχνολογική και την ιατρική εξειδίκευση και εμπειρία προκειμένου να δημιουργηθούν ισχυρά διεθνή δίκτυα που να προάγουν τη συνεργασία παρόμοιων ινστιτούτων και νοσοκομείων σε όλο τον κόσμο προκειμένου να μοιραστούν τις γνώσεις και την εξειδίκευση τους.

Είναι συναρπαστικό να εργάζεσαι για την επιστήμη. Μέσα από αυτά τα είδη των συνεργασιών, οι επιστήμονες έχουν τώρα πολλές ευκαιρίες να εργάζονται σε εργαστήρια σε διαφορετικές χώρες. Το ταλέντο και το πάθος για την επιστήμη μπορεί να έρθει από οπουδήποτε. Ορισμένα μέλη του εργαστηρίου μου προέρχονται από μεγάλες πόλεις που έχουν διάσημα πανεπιστήμια (όπως η Νέα Υόρκη, το Λος Άντζελες, το Σικάγο, το Σαντιάγκο, το Μεξικό, το Τορόντο, η Βιέννη, το Μόναχο, η Ρώμη, η Μαδρίτη, η Βαρκελώνη, το Πεκίνο, η Καλκούτα, το Τόκιο και η Κωνσταντινούπολη), ωστόσο άλλοι προέρχονται από μικρότερες πόλεις. Για παράδειγμα, ένας μαθητής μου μεγάλωσε σε μια απομακρυσμένη κοιλάδα των Ιμαλάϊων στο Νεπάλ, ένας άλλος σε ένα μικρό νησί στα ανοικτά των ακτών της Ισλανδίας, ένας άλλος σε μια μικρή πόλη της βόρειας Ελλάδας και ένας άλλος κατάγεται από μια αγροτική περιοχή στην Αργεντινή. Με μια θετική στάση και λίγη τύχη τα άτομα με ταλέντο και πάθος βρίσκουν πάντα το δρόμο τους.

Αναφορικά με την Ισπανία, η κατάσταση είναι ευτυχώς πολύ διαφορετική από τότε που έφυγα. Υπάρχει μια πολύ καλύτερη αναγνώριση από την πλευρά της κυβέρνησης για την ανάγκη να δημιουργηθούν υπηρεσίες και υποδομές που να επιτρέπουν στους Ισπανούς επιστήμονες να παράγουν πραγματικά σημαντικό έργο. Η Ισπανία έχει άριστους ερευνητές στον τομέα της έρευνας για τον καρκίνο με πολύ καλά αποτελέσματα σε διεθνές επίπεδο. Ωστόσο, τα επιστημονικά τους αποτελέσματα, παραδοσιακά, συναντούν εμπόδια προκειμένου να μεταφραστούν σε χειροπιαστά αποτελέσματα. Θα πρέπει να βρούμε έναν πιο αποτελεσματικό τρόπο για να συγκεντρώσουμε τα τρία βασικά εργαλεία που έχουμε για την καταπολέμηση του καρκίνου: τη βασική, την κλινική και τη φαρμακευτική έρευνα.

Ένα πράγμα είναι βέβαιο, όμως, και αυτό είναι ότι η επόμενη γενιά επιστημόνων έχει μια πολύ καλή ευκαιρία να κάνει πραγματικά τη διαφορά στη μάχη κατά του καρκίνου. Δουλειά μας είναι να διασφαλίσουμε τη γαλούχηση νέων ταλέντων και να παράσχουμε στους βιολόγους, τους γενετιστές, τους φαρμακοποιούς και τους γιατρούς την εκπαίδευση και τους πόρους που χρειάζονται για να αντιμετωπίσουν την πρόκληση αυτή. Η συμβουλή μου για τους μελλοντικούς επιστήμονες; Πηγαίνετε στο κολέγιο της περιοχής σας ή στο πανεπιστήμιο και μιλήστε με τους μεταπτυχιακούς φοιτητές και με τους επιστήμονες. Ρωτήστε τους πώς οι ίδιοι ξεκίνησαν και ποιές ευκαιρίες γνωρίζουν να υπάρχουν για εσάς. Ζητήστε ποικίλες γνώμες και μετά κάντε την επιλογή σας!